Veni Markovski: “Son zamanlar “.az”” domeninin inkişafında müsbət dinamika müşahidə olunur”

Bu günlərdə Bakıda beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə Azərbaycanın milli “*.az” domeninin 20 illiyinə həsr edilmiş konfrans keçirilib. Azərbaycan MDB məkanında Ukraynadan sonra milli domenini qeydiyyata almış ikinci dövlətdir. Ötən dövr ərzində Azərbaycanın milli “*.az” domeninin inzibatçısı “İntrans” şirkəti 20 min domen qeydiyyatdan keçirib, onların 39%-i (7760 domen) müxtəlif təşkilatlar, qalan hissəsi isə fərdi şəxslər tərəfindən qeydiyyata alınıb. Son on il ərzində milli domenlərin sayı 5 dəfəyədək artıb, 2009-cu ildən etibarən isə domen sayının intensiv artımı müşahidə olunur. Növbəti mərhələdə şirkət servislərin işə salınması, o cümlədən domenlərin itirilməsi hallarının qarşısını almaq üçün istifadəçilərə SMS və elektron bildirişlərin göndərilməsi, SMS vasitəsilə “whois” servisinin işə salınması, domen sahibləri üçün domenlərini idarə etmək və bildirişlərini sazlamaq üçün nəzərdə tutulan “Şəxsi kabinet”in, “Domenlərin müddətinə nəzarət” sisteminin yaradılmasını nəzərdə tutub. Azərbaycan milli domen zonasının inkişafının “ICANN” (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers) tərəfindən necə qiymətləndirildiyini və bu sahədə gələcək yeniliklər haqda fikrini öyrənmək üçün “ICANN”-ın Rusiya, MDB və Şərqi Avropa üzrə vitse-prezidenti Veni Markovskiyə müraciət etdik.

Bu gün, bildiyiniz kimi, Azərbaycanın milli “*.az” domen zonasının 20 illik yubileyidir. Azərbaycan domen inzibatçısının ötən dövr ərzində işini necə qiymətləndirirsiniz?

Azərbaycan domen inzibatçısının fəaliyyətini müsbət qiymətləndirməsəydim, mən hazırda burada olmazdım. Bizə maraqlıdır ki, internet sutkada 24 saat işləsin. Bizim üçün, Azərbaycan domen zonasının idarəedicisinin texniki nöqteyi-nəzərdən savadlı olması, domenin necə inkişaf etdirilməsindən anlayışı olması və “ICANN”-ın işində aktiv iştirakı çox vacib faktorlardır. Bizim əsas məqsədimiz isə Azərbaycan internet istifadəçiləri bu və ya digər internet resursunun ünvanını kompüterə daxil etdikdə məhz o sayta daxil olsunlar və “*.az” domen zonası stabil işləsin. İnternetin və domen zonasının dayanıqlığı, təhlükəsizliyi və stabilliyi bizim əsas prioritetlərimizdir. Ümumilikdə domenlərin inkişafı, o cümlədən “*.az” domeninin inkişafı “ICANN”-ın maraq dairəsindədir.

Region ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycan domen zonasının inkişaf siyasətini və səviyyəsi haqda nə deyə bilərsiniz, “*.az” domen zonasının inkişafının müsbət və mənfi xüsusiyyətləri nədən ibarətdir?

Hər bir ölkənin domen zonası müstəqil inkişaf edir, buna görə də onları müqayisə etmək mümkün deyil. Rusiya ilə Azərbaycan domen zonasının inkişafını müqayisə etmək mümkün deyil. Çünki bu ölkələrin miqyasları, imkanları və siyasəti müxtəlifdir. Mənim fikrimcə, inkişafı təmin edəcək əsas amil dövlət dəstəyidir. Azərbaycan domen zonasının inkişafının müsbət tərəfi ondan ibarətdir ki, rabitə və informasiya texnologiyaları naziri Əli Abbasov bu məsələyə önəm verir və statistik göstəricilərə əsasən, onun rəhbərliyi dövründə “*.az” domeninin inkişafında müsbət dinamika müşahidə olunub.

Hazırda dünyada “DNSSEC” protokoluna keçid prosesi necə gedir və perspektivdə bu istiqamətdə hansı işlərin görülməsi gözlənilir ?

İstifadəçilərin saxta DNS məlumatlardan qorumaq üçün yaradılmış “Name System Security Extensions (DNSSEC)” protokoluna bir sıra ölkə, o cümlədən Bolqarıstan və Rusiya, İsveç və s. ölkələr keçiblər. “DNSSEC” protokoluna keçid məsələsi müxtəlif domen zonalarının qeydiyyatçılarından asılıdır. “ICANN”-ın mütəxəssisləri bu prosesə texniki dəstək göstərə bilər, bizim ekspertlər bütün suallara cavab verə bilərlər, amma əsas məsuliyyət qeydiyyatçıların boynuna düşür. Bizim üçün hər bir domen qeydiyyatçısı tərəfindən internet istehlakçılarının təhlükəsizliyinin təmin etməsi vacib faktorlardan biridir. Mən elə düşünürəm ki, artıq 2-3 ildən sonra bütün ölkələr “DNSSEC” protokoluna keçəcəklər. Niyə bütün ölkələr deyirəm, çünki bu, elə bir sistemdir ki, sinxron tətbiq edilməlidir.

Ötən il dünya üzrə “İPv4” protokollarının bitməsi və “İPv6” protokoluna keçidin başlaması haqda məlumatlar geniş yayıldı. Bu yeni protokol istifadəçilərə hansı yeni imkanlar verəcək?

“İPv6” protokoluna keçid o dərəcədə böyük internet ünvan rezervi təqdim edir ki, bunu hətta təsəvvür etmək belə çətindir. Müqayisə üçün, təsəvvür edin ki, “İPv4” protokolu internet ünvanlar ehtiyatı 5 santimetr diametrdə topdur, “İPv6” protokolu isə öz imkanlarına görə günəşin real ölçülərinə bərabərdir. Bu imkanlar ADSL və telefon qoşulmalarını təmin edəcək qədər çoxdur. “İPv6” protokolunda hər bir insanın payına 65 mindən çox İP ünvan düşəcək. Belə bir sual əmələ gələ bilər ki, bu qədər internet ünvan ehtiyatı bir insanın nəyinə lazımdır? Bütün bunlar internetin gələcəyi ilə bağlıdır və hazırda necə ki, məişət texnikası bizim həyatımızın ayrılmaz bir hissəsidirsə, on il bundan sonra nələr baş verəcəyini biz təsəvvür etmirik.

Azərbaycanda “İPv6” protokoluna keçidlə bağlı hansı işlər aparılır və bu prosesin necə gedəcəyi gözlənilir?

Azərbaycanın “*.az” domen inzibatçısının mənə verdiyi məlumata əsasən, ölkəniz 4 milyard “İPv6” internet ünvanına malikdir və “*.az” domenin inzibatçısı olan “İntrans” şirkəti, digər şirkətlərə örnək olmaq üçün, tədricən “İPv6” ünvanlarına keçidi “İPv6” protokoluna bütün ölkənin keçməsini gözləmə, öz resurslarını yeni protokola keçirməyə başla” şüarı ilə reallaşdırmağa başlayır. Azərbaycanda “İPv4” internet ünvanlar ehtiyatı artıq məhdudlaşıb və hazırda kimsə 10 min ünvan almaq istəsə, bu mümkün olmayacaq, maksimal “İPv4” internet ünvan paketinin həcmi 24 mindən çox deyil. Keçid uzunsürən olacaq, lakin bu ünvanları təqdim edən internet operatorlardan da asılıdır, 2000-ci illərin əvvəlində buraxılmış avadanlıqlar üzərində qurulmuş şəbəkədə “İPv6” protokolundan istifadə etmək mümkün deyil, hətta son istifadəçinin qurğusunda bu imkan mövcud olduğu halda belə. ABŞ-da bu problem ən iri internet operatorlar səviyyəsində həll olunub, “Comcast” kabel televiziya operatoru “İPv6” protokolunu bütün şəbəkə istifadəçiləri üçün tətbiq edib, lakin bu, çox böyük sərmayədir və bununla yanaşı, istifadəçi qurğuları da bu protokolu dəstəkləməlidir. Hətta hökumət bir gün desə ki, “İPv6” protokoluna keçid üçün hər bir şərait yaradılıb, istehlakçılar buna texniki nöqteyi-nəzərdən hazır olmadığı halda bu layihə baş tutmayacaq. Tam keçid baş tutanadək, bu iki protokol uzun illər boyu yanaşı istifadə ediləcək, mən düşünürəm ki, hətta 10-20 il bundan sonra belə, dünyada elə bir məkanlar olacaq ki, orada “İPv4” protokolundan istifadə ediləcək. Bolqarıstan, 14 il bundan öncə, “İPv6”-ya keçid layihəsi çərçivəsində, ABŞ-da artıq istifadə edilməyən və bir az köhnəlmiş avadanlıqlar alaraq istifadə edib və hazırda bu avadanlıqlar yeniləndikcə, köhnə avadanlıqlar bu proses yeni başlayan digər ölkələrə satılır.

“ICANN”-ın Azərbaycanla əməkdaşlıq çərçivəsində ölkədə ofis açmaq və serverlərini quraşdrımaq niyyəti var?

Artıq Azərbaycanda bizim bir əsas serverimiz var. Bu, təhlükəsizlik nöqteyi-nəzərdən çox vacibdir. Çünki kibertəhdidlər zamanı belə, Azərbaycan internet istifadəçiləri şəbəkədən istifadə edə biləcəklər. Bir neçə il bundan öncə “ICANN”-ın 13 serverlərinin hamısına kiberhücum təşkil olunmuşdu və onların 7-nin işi dayandı. Bu hadisədən sonra “ICANN”-ın və digər qurumların mühəndisləri bu cür halların qarşısının alınması üçün bütün serverlərin güzgü versiyalarını yaratmaq fikrinə gəldilər və gələcəkdə belə hücumlar təkrar olduqda Azərbaycan internet məkanının istifadəçiləri bunu hiss etməyəcəklər.

Nümayəndəliyin açılışına gəldikdə isə, ötən il bizim rəhbərliyin Azərbaycan prezidenti ilə görüşü zamanı ölkədə “ICANN”-ın ofisinin açılması məsələsi müzakirə olunub. Bizim İstanbulda nümayəndəliyimiz var və bu ofis sizin regionu əhatə edir, növbəti ofis Sinqapurda olacaq. Nümayəndəlik açdıqda biz əsasən nəqliyyat, “Visa” rejimi nöqteyi-nəzərindən rahatlığa fikir veririk. “Türk Hava Yolları”nın bütün istiqamətlərdə uçuşlar həyata keçirdiyinə və regionun bir çox ölkələrinə vizasız getmək mümkün olduğuna görə biz bu regionda İstanbula üstünlük verdik.

“ICANN” Azərbaycana “*.az” domen zonasının və internetin ümumi inkişafının təmin edilməsi üçün nələri tövsiyə edir?

Azərbaycan internet məkanına və onun istifadəçilərinə “ICANN”-ın yeganə bir tövsiyəsi odur ki, bizim təşkilatın işində müxtəlif təbəqələrdə iştirak etsinlər. Bizim təşkilatda, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin təmsil olunduğu hökumət səviyyəli tövsiyə komitəsi, domen inzibatçıları komitəsi mövcuddur, lakin Azərbaycandan olan son domen istifadəçiləri müzakirələrdə çox az və qeyri-müntəzəm şəkildə iştirak edirlər, bu da ümumiyyətlə “ICANN”-da Şərqi Avropa ölkələrinin səsinin çox az eşidilməsinə səbəb olur. Mən istifadəçiləri bizim rəsmi resursumuza müraciət etməyə çağırıram.

Aynur Vəliyeva